NL editie / World edition

Een islamitische Socrates

door Diederik van Hoogstraten


In een wereld van fatwa’s, onderdrukking, onvrijheid en mannelijk machtsvertoon, zijn moed en doorzettingsvermogen nodig om een niet-aflatend, helder, positief geluid voor individuele vrijheid en gelijkwaardigheid te laten klinken. Toch is dat wat Irshad Manji doet, zonder ooit haar islamitische wortels en geloof uit het oog te verliezen.

Een islamitische Socrates Ahmed, een jonge student uit Jordanië, was tot enkele jaren geleden 'zeer actief' in islamistische kringen. De sharia en het fundamentalisme waren zijn passie. Maar voordat Ahmed zijn ziel en zaligheid – en wellicht zijn leven – kon geven voor de extremistische zaak in Irak of Afghanistan, sloeg hij een andere weg in. Nu omschrijft Ahmed zichzelf als 'een progressieve, hervormingsgezinde moslim'.

Dat Ahmed het werk van Irshad Manji goed kent, ligt voor de hand, zegt zowel Ahmed zelf als Manji. De wereld van hervormingsgezinde moslims is klein, en de meesten respecteren Manji. En niet alleen vanwege haar verschijning: kleine gestalte, kort haar, wakkere blik achter een hippe bril, gulle lach, bruin gelaat.

De 42-jarige schrijfster en journaliste Irshad Manji, van Egyptisch-Indische afkomst, werd in Oeganda geboren, groeide op in Canada en woont nu in New York. Voor worstelende jongeren in westerse landen én moslimstaten is ze een intellectuele leidsvrouw met een grote mond, een warm hart, een scherpe geest, zonder hoofddoek. Zulke leiders zijn zeldzaam.

Haar nieuwe boek verschijnt in juni 2011. De titel is nog niet bekend, maar het wordt een gids voor een islamdebat op niveau. Haar eerste boek, The Trouble with Islam Today, verscheen in 31 talen (in het Nederlands als Het Islam dilemma). De Arabische vertaling is meer dan twee miljoen maal gratis gedownload van Manji’s website – een aantal Dan Brown waardig. Het illustreert de honger naar richting en informatie, inspiratie en hulp. Jonge mensen die in landen als Iran, Syrië of Afghanistan voor hun leven moeten vrezen als ze met Manji’s boek zouden worden gezien, kunnen de tekst ongezien en voor niets tot zich nemen via internet.

In een wereld van fatwa’s, onderdrukking, onvrijheid en mannelijk machtsvertoon, zijn moed en doorzettingsvermogen nodig om een niet-aflatend, helder, positief geluid voor individuele vrijheid en gelijkwaardigheid te laten klinken. Toch is dat wat Manji doet, zonder ooit haar islamitische wortels en geloof uit het oog te verliezen.

Oprah Winfrey
Het viel ook Oprah Winfrey op. Uit handen van Amerika’s talkshowkoningin ontving Manji in 2006 de eerste Chutzpah Award. Chutzpah, een in het Engels veelgebruikte term, is Hebreeuws voor dapperheid, vrijpostigheid, roekeloosheid. Winfrey doelde op Manji’s moed, met wellicht een dosis vrijpostigheid. Bij die gelegenheid vertelde Manji wat Salman Rushdie haar op het hart drukte nadat ze haar eerste doodsbedreigingen had gekregen: “Wanneer een gedachte eenmaal tot uitdrukking is gebracht, kan die niet meer worden ‘ontdacht’. Een boek is belangrijker dan een leven.” Manji is wel de Rushdie van de non-fictie genoemd.

Manji vindt het een voortreffelijke samenloop van omstandigheden dat een zwarte, christelijke, Amerikaanse vrouw een prijs met een Joodse naam aan een Canadese moslima geeft. Aangezien ze de Jodenhaat en anti-Israëlische geluiden van de moslimwereld ondubbelzinnig afwijst en fel bestrijdt, zal ze de vergelijking met David evenmin als een beschimping opvatten. Ze deelt de kracht, slimheid en het onwerkelijke zelfvertrouwen van de oudtestamentische David. En ze gelooft dat ook deze Goliath – de antimoderne, onvrije islam van nu – kan worden geveld.

Reformatie
“De grote reformatie van deze eeuw.” In haar kantoortje aan de New York University, downtown Manhattan, kijkt Manji me kalm aan. “Dat is het: een totale reformatie.” De vraag was wat ze wil met haar nieuwe boek, waaraan ik als onderzoeker heb meegewerkt. “Het is een uitnodiging aan moslims en niet-moslims overal ter wereld,” zegt Manji, “om samen te werken aan deze reformatie. Om de lastigste vragen te stellen, zonder angst.” Op de vraag of dit ambitieuze project kans van slagen heeft, toont ze een sardonische glimlach, gevolgd door een socratische wedervraag: “Wat denk jij?”

Manji doceert aan de New York University, waar ze het Moral Courage Project opzette, een faculteit voor ‘morele moed’. Ze schrijft columns en boeken, maakt documentaires, debatteert op podia en op Facebook, reist de wereld af om moslims toe te spreken en bij te staan. Ook ze is ze nauw betrokken bij de European Foundation for Democracy, een denktank in Brussel. Manji ondersteunt de promotie van 'democratie en vrijheid, universele mensenrechten; de rechtsstaat; gelijkheid tussen de seksen; veiligheid en stabiliteit; en vooral vrede'. En ze schenkt voor haar bezoekers speciale chai, een donkere thee die met melk en veel suiker dient te worden genoten.

De moed die zij met studenten uit alle windstreken en van elke geloofsrichting analyseert en nastreeft, kenmerkt het leven van Manji al jaren. Ze was in 2001 een vlotte, lesbische televisiepresentator in Toronto, Canada. Fijne carrière, leuke vriendin, goed stedelijk leven. Niet zo opvallend in het progressieve Toronto. Na de terreuraanslagen van extremistische moslims op 11 september dat jaar besloot ze een manifest te schrijven voor mensen als zijzelf. In tegenstelling tot de school van Osama bin Laden – ze is wel 'Bin Ladens grootste vijand' genoemd – hecht Manji grote waarde aan persoonlijke vrijheid. “Ik geloof dat een hogere macht, onze schepper, ons een vrije wil heeft geschonken," zegt ze. “Dat betekent dat we zelf nadenken.”

Ijtihad
Het werk van Manji leunt op de ijtihad. Deze oude traditie van open debat, kritisch zelfonderzoek en pluralisme kenmerkte ooit de islam. Het woord jihad (worsteling) zit erin – maar zonder de gewelddadige lading van de huidige generatie jihadisten. Manji: “Anders dan bij de gewelddadige worsteling draait het bij de ijtihad erom de wereld te begrijpen, door onze hersenen te gebruiken.”

Ijtihad biedt de gelovige vrijheid binnen zijn geloof. Manji bidt vele malen per dag – maar niet richting Mekka en niet op verplichte momenten. Ze drinkt geen alcohol en ze vast tijdens de ramadan, maar ze peinst er niet over om haar hoofd te bedekken. Allah is haar God en de Koran haar heilige boek. Maar als een ontwikkelde lesbienne in een vrije democratie beschouwt ze haar geloof als een losse structuur om goed te doen en er hoop uit te putten – niet als een rigide deken die het vrije denken afdekt. Haar geloof is iets van haar, de relatie tot God is persoonlijk.

Door die opstelling heeft Manji golven van rauwe kritiek over zich heen gekregen. ‘Verrader van het geloof’ was nog een van de mildere aantijgingen. Door alle fatwa’s moest ze enige tijd achter kogelvrij glas leven. Maar Manji krijgt ook fanmail uit landen als Indonesië, Nederland, Iran en Australië. Ze raakt een snaar: jonge mensen voelen zich eindelijk gekend, gezien, gehoord door iemand als zijzelf. “Moslims zitten opgesloten in hun regels”, schreef een jonge Irakese, Alya, aan Manji. “Om de ijzeren muur open te breken zijn meer mensen als jij en ik nodig. Ik wilde mijn gevoelens de wereld in slingeren, maar ik houd van mijn familie en ik wil hun leven niet kapotmaken.”

Manji begrijpt Alya, en tegelijk is die houding precies waartegen ze vecht. Juist binnen de familie is ‘morele moed’ van levensbelang, zegt ze. Het is het moeilijkst – en daarmee het waardevolst – om de eigen familie de waarheid te zeggen. Natuurlijk weet zij dat dit in moslimfamilies ernstige, soms fatale gevolgen kan hebben. Maar zonder openheid en waarheid in het gezin is verandering niet mogelijk. In de islam, zegt Manji, is de familie het machtscentrum, met de man als dictator. Dat verklaart ook de vele bedreigingen die ze krijgt: “Ik uit kritiek op de machtsstructuur en roep vrouwen op zichzelf te zijn, met een eigen, directe verhouding tot God.”

Ayaan Hirsi Ali
Manji kent en waardeert Ayaan Hirsi Ali en Salman Rushdie. Maar anders dan zulke ‘ongelovigen’ houdt ze vast aan haar religie. Dat doet ze uit pure overtuiging. Een – cruciaal – neveneffect is wel dat haar geloofwaardigheid onder jonge moslims groot is gebleven wegens haar weigering de islam de rug toe te keren. Een tegenstelling tussen haar geloof en de westerse waarden aanvaardt Manji niet. Ze weigert te kiezen, wat moslimfundamentalisten of atheïsten ook zeggen. In lezingen, boeken en artikelen vertelt ze verhalen over haar loyaliteit aan het Westen én aan de islam.

Haar eerste herinneringen als kind zijn van de aankomst in Canada, nadat de familie was gevlucht uit het Oeganda van dictator Idi Amin. Het warme welkom. De hulp en geschonken winterjassen. Het gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid. Maar het vertrouwen op Allah verdween niet – ook niet toen haar vader haar moeder sloeg en Irshads oor dreigde af te snijden. Irshad durfde haar vader tegen te spreken en moest via het raam het dak op vluchten, waar ze een nacht lang bleef zitten. Twaalf, dertien jaar was Irshad toen. Ze besefte in die eenzame periode: niemand behalve ikzelf kan besluiten dat ik klem zit. Ze dook in haar schoolwerk en vond een ‘bevrijdingsroute’ in het leren.

Manji beschouwt haar moderne, eigenwijze interpretatie van de islam als de juiste weg. “Ik strijd voor de vrijheid van anderen om zo mijn dankbaarheid aan God te uiten. Gods liefde is juist daarin zichtbaar dat hij ons maakte tot agents, actieve burgers met een eigen verantwoordelijkheid – geen objecten.” Manji markeert nog eens de verschillen tussen haar en de gewelddadige jihadisten. “Ik zeg: wij hebben keuzen en vullen zelf ons leven in. Zij nemen de keuzen weg.” Nog een verschil: Manji omschrijft zichzelf als ‘vrolijke strijder’ – wat moeilijk kan worden gezegd van de mannen die schoolbussen opblazen en hoofden afhakken, homoseksuelen ophangen en vrouwen stenigen. “Ik vecht al mijn hele leven tegen fatalisme, tegen de passieve houding in de islam waardoor we onszelf als willoze objecten zien.”

Fatalisme
Ze houdt veel van haar moeder, benadrukt Manji. “Maar met haar fatalisme kan ik niets.” Ook met de term ‘gematigd’ heeft ze weinig op. De frase is in Manji’s ogen gekaapt door moslims die in wezen conservatief zijn en de moderniteit nog altijd afwijzen. Ze weet uit ervaring: “Gematigden in de moslimwereld zijn nog steeds doodsbang om met mij gezien te worden.” Zoals ene Ayesha aan Manji e-mailde: “Miljoenen denken net als jij, maar zijn bang hun denkbeelden openbaar te maken uit angst voor vervolging.”

In Jordanië zou ze kortgeleden spreken op een internationale zakenconferentie. Maar het Jordaans hof stak er een stokje voor. “Dit is een land dat zichzelf gematigd noemt,” roept Manji uit, “maar stemmen als de mijne zijn kennelijk levensgevaarlijk.” Ze begrijpt heel goed waarom mensen als Ahmed in Jordanië bang zijn hun stem te laten horen. Deze ‘Ahmed’ is trouwens een synoniem – het noemen van zijn echte naam vindt hij te riskant. “Als er nu eens een paar hervormingsgezinde moslims uit de schaduw zouden durven treden,” zegt Manji hoopvol. Dan zou bijvoorbeeld een werkelijk debat over de moskee nabij Ground Zero in New York kunnen onstaan. Manji is tegen een islamitisch centrum zo dicht bij de rampplek ('zout in de wond') – tenzij homo’s en ongelovigen als Rushdie er welkom zouden zijn. Tenzij vrouwen er ongesluierd, naast hun mannen naar binnen mogen. Tenzij joden en christenen er ook kunnen bidden. Dan zou 'de meest transparante, meest democratische, meest moderne islam' er kunnen bloeien.
 
Manji aanvaardt niet alleen de tegenspraak die ze krijgt, ze zoekt de discussie op. Frictie en debat zijn gezond, vindt ze: “God behoede geloofsgemeenschappen of bevolkingsgroepen die het over alles eens zijn.” De waarheid wordt niet méér waar als de hele wereld het ermee eens is, zo haalt ze in haar nieuwe boek de twaalfde-eeuwse joodse filosoof Maimonides aan. Die waarheid wordt zelfs minder waar als de hele wereld instemt.

In haar boek biedt Manji hulp om de angstige stilte en cultuur van politieke correctheid te doorbreken. Het is bedoeld voor moslims en niet-moslims. De eersten moeten af van het verlammende slachtoffercomplex. Niet-moslims moeten ophouden culturen als gelijkwaardig te zien, zodat ze eindelijk pijnlijke, scherpe vragen durven te stellen, zonder te vrezen om voor racist te worden uitgemaakt.

Een cultuur of geloofsinterpretatie waarin homoseksuelen en vrouwen als minderwaardig gelden, verdient geen respect van westerse progressieven, vindt Manji, ook niet omwille van de multiculturaliteit. “Mensen zijn gelijkwaardig,” zegt Manji, “niet groepen of culturen.” Juist voor haarzelf is dit onderscheid van belang. Manji is vrouw, moslim, lesbienne, Canadese, gekleurd, single – maar ze weigert om een van deze identiteiten als definiërend te beschouwen. “Ik omhels de complexiteit van mijn identiteit, een complexiteit die iedereen kenmerkt, maar zo veel mensen ontkennen dit.”

Manji is links in de ogen van conservatieve moslims, rechts volgens sommige westerse progressieven. Die categorieën zeggen haar niet veel. Het gaat om het individu. Manji’s term is niet individualisme, maar individuality, individualiteit. Het boek is 'een uitnodiging aan alle lezers om hun eigen zoektocht naar morele moed te beginnen'.

Op de vraag waarom juist Manji zo actief strijdt voor individuele vrijheid, komt meteen weer een tegenvraag van de islamitische Socrates in New York: “Waarom niet de anderen?”

Foto's: Tara Todras-Whitehill


Delen



Laatste reacties (29)

Pharmd328
Geplaatst op: maandag 7 juli 2014 om 13:17
Very nice site! cheap goods http://apxoiey2.com/qovqat/4.html
Pharmg54
Geplaatst op: zondag 6 juli 2014 om 07:13
Very nice site!
Pharme116
Geplaatst op: zondag 6 juli 2014 om 07:12
Very nice site! [url=http://ypxoiea2.com/ovyaoxv/2.html]cheap goods[/url]
Pharme885
Geplaatst op: zaterdag 5 juli 2014 om 01:03
Very nice site!
Pharmb286
Geplaatst op: zaterdag 5 juli 2014 om 01:02
Very nice site! cheap goods http://opeyixa2.com/qvovqaa/4.html
Pharmd958
Geplaatst op: zaterdag 5 juli 2014 om 01:02
Very nice site! [url=http://opeyixa2.com/qvovqaa/2.html]cheap goods[/url]
Pharmd555
Geplaatst op: zaterdag 5 juli 2014 om 01:00
Very nice site! <a href="http://opeyixa2.com/qvovqaa/1.html">cheap goods</a>
Smitha224
Geplaatst op: vrijdag 4 juli 2014 om 10:43
Oh my goodness! an amazing article dude. Thanks Nonetheless I am experiencing issue with ur rss . Dont know why Unable to subscribe to it. Is there anybody getting similar rss drawback? Anybody who is aware of kindly respond. Thnkx fdgcgfkeegdaeekb
Truus Rozemond
Geplaatst op: maandag 7 maart 2011 om 10:07
Een vrouw om een voorbeeld aan te nemen!
Wie weet leggen veel moslim jongeren vergelijkbare wegen af om zover te komen. Welke wegen leggen wij af in ons eigen referentiekader?
Jip Wanders
Geplaatst op: maandag 14 februari 2011 om 16:18
prima om alles openlijk te vertellen

Plaats een reactie













Ik wil mij graag aanmelden voor de One11-nieuwsbrief.






Waar



Wie

Diederik van Hoogstraten

Diederik van Hoogstraten

Diederik van Hoogstraten woont in New York. Vanuit die stad schrijft hij voor de Volkskrant, Elsevier en andere media. Zijn boek, 'De rennende Hollander: Bekentenissen van een zoekende loper', verscheen in 2010 bij uitgeverij L.J. Veen. Foto: Trevor Butterworth

Waarom

"In 2004 ontmoette ik Irshad Manji in Toronto voor een interview. Deze jonge, Canadese, uit Oeganda afkomstige moslima had net een prikkelend en controversieel boek geschreven: Het Islam dilemma. O ja, ze was ook nog lesbisch. Haar haar was kort en haar lach aanstekelijk. Een hoofddoek zou Irshad nooit van haar leven dragen. Haar roeping is juist om de islam van binnenuit radicaal te hervormen. Met de frase ‘gematigd’ heeft ze niks.
Irshad wil niets minder dan haar geloof de 21ste eeuw binnenslepen. Die opdracht aan zichzelf heeft doodsbedreigingen en fatwa's opgeleverd. Toch blijft ze positief, optimistisch, en zichzelf. Irshad Manji leidt het Moral Courage Project aan New York University. Haar boeken, columns en lezingen inspireren talloze jonge moslims in de hele wereld. Ze kijkt vooruit en bouwt op, met gezonde twijfel, maar zonder angst. Zij belichaamt moed. Daarom heb ik besloten om Irshad Manji in New York te portretteren."

Links